ساز و کار یا مکانیسم های دفاعی، واکنش های ناخواسته و ناخودآگاهانه ای هستند که فرد برای کاهش اضطراب و سازگاری خود با شرایط جدید از خود بروز می دهد. بنابراین فرد نمی تواند کنترلی آگاهانه بر آنها داشته باشد.
انکار ، فرافکنی، واکنش وارونه، جابه جاسازی، واپس زنی، دلیل تراشی، و فلسفه بافی را می توان از مهم ترین و شایع ترین واکنش های دفاعی انسان در برابر موقعیت های استرس زا و پرکشمکش به حساب آورد. از دیدگاه روان شناختی، ساز و کارهای روانی حاصل سردرگمی و ناتوانی فرد در شناخت موقعیت های جدید است. همین ناتوانی در شناخت درست است که نگرانی و اضطراب را در فرد افزایش می دهد. بنابراین می توان گفت که واکنش های دفاعی نوعی گریز از شناخت واقعی وضعیت موجود به شمار می روند.
اشتباه است اگر فکر کنیم که این واکنش های ناخودآگاهانه تنها خاص کسانی است که دچار اختلال های روانی هستند. افراد سالم هم در رویارویی با موقعیت هایی که درک درستی از آن نداند، ناخودآگاهانه متوسل به این سازو کارهای دفاعی می شوند. ساز و کارهای دفاعی پوشش و سپری هستند که فرد را از شرایط استرس زا مصون نگه می دارند. این ساز و کارها حتی به قلب واقعیت می پردازند و افراد از این مسئله خرسند و شاد می شوند. ساز و کارهای روانی شیوه موقت کنار آمدن با واقعیت هستند اما چون به تحریف واقعیت می پردازند، نمی توانند راه حلی اساسی برای معضل پیش آمده باشند. به همین خاطر ممکن است حل مشکل را به تعویق بیندازد.
افرادی که در رویارویی با مشکلات روانی تنها به سازو کارهای دفاعی متکی هستند، هیچگاه به طور ریشه ای با واقعیت روبه رو نمی شوند و راه حل کارآمدی برای آن نمی یابند؛ مثلا فردی که خشم خود را مرتب به این و آن فرافکنی می کند، به تدریج به همه بدبین شده و ازاجتماع کناره گیری کرده و جامعه ستیز می شود. بسته به شرایط گوناگون و همچنین میزان تاثیرپذیری افراد از فشارهای بیرونی و درونی، نحوه بروز واکنش های دفاعی متفاوت است. برخی از افراد از تعادل روانی نسبی برخوردارند و به همین دلیل قادرند خود را با شرایط تازه سازگار سازند اما عده ای که اتفاقا غالب مردم را در شرایط جدید تجربه می کنند. گروه اخیر بیشتر به سازو کارهای دفاعی متوسل می شوند. با اینکه واکنش های دفاعی روانی توصیف مفیدی از نوع رفتار ما به دست می دهند اما هیچگاه علت آن رفتار را مشخص نمی کند.
مرکز مشاوره روان شناسی آرامیس
