همان طور که می دانید روان شناسان همه جنبه های کمال گرایی را منفی نمی دانند . نویسندگان کتاب «کمال گرایی سلامت یا بیماری» که انواع کمال طلبی را به صورت مثبت / منفی، بهنجار/ نابهنجار، فعال / منفعل و سالم / ناسالم طبقه بندی کرده اند، از قول یکی از روان شناسان معاصر، کمال گرایی بهنجار را کسی می دانند که «از کارهای سخت و طاقت فرسا لذت می برد و زمانی که احساس می کند در انجام کارها آزاد است می کوشد به بهترین صورت عمل کند. موفقیت در انجام کارها برای او اساس خشنودی و اعتماد بنفس به همراه می آورد. زیرا این گونه افراد می توانند هم محدودیت های فردی و هم محدودیت های اجتماعی رابپذیرند. انتظارات و توقعات منطقی به آنها اجازه می دهد تا از تلاش های خویش لذت ببرند و از نظر احساسات سیراب شوند، در انجام وظیفه بکوشند و رشد کنند و کارشان را به بهترین شیوه انجام دهند...
اینان مشتاق رو به رو شدن با محرک ها بوده و برای رسیدن به معیارهای بالا تلاش می کنند. این عملکرد منجر به پیامدهای پاداش دهنده می شود که خود به خود عزت نفش و احساس رضایت مندی آنها می افزاید. این افراد در حالی که برای خود اهداف و معیارهای بالایی وضع می کنند، برای دستیابی به پیشرفت تلاش می کنند و از عملکرد خود رضایت دارند؛ خلاصه آن که کمال – گرایی بهنجار، با پیشرفت بالا و عاطفه مثبت رابطه دارد». اما با این همه بیشتر آثار و روان شناسی به توضیح نوع منفی و آسیب رسان کمال گرایی پرداخته اند و کمتر کمال طلبی مثبت و اثار آن را توضیح داده اند. در این مقاله برآنیم که بررسی مفاهیم همت و همت بلند، که در اخلاق اسلامی مفهومی نزدیک و البته برتر از کمال گرایی مثبت دارد، بپردازیم.
همت چیست؟
فرهنگ سخن ، همت را انگیزه و پشتکار قوی برای رسیدن به هدف معنی کرده است. بهاء الدین خرمشاهی در «حافظ نامه» مینویسد: همت در زبان فارسی و شعر حافظ دو معنی عمده دارد:
1- به معنای اخلاقی ، برابر با اراده و آرمان و آرزوی والا، بلندنظری و بلند طبعی چنان حفظ گوید :
غلام همت آنم که زیر چرخ کبود
زهر چه رنگ تعلق پذیر آزاد است
تو و طوبی و ما و قامت یار
فکر هر کس به قدر همت اوست
عاقبت دست بدان سرو بلندش برسد
هر که در راه طلب همت او قاصر نیست.
2- به معنای عرفانی : در این معنی در تعریف همت گفته اند: «همت عبارتست از توجه قلب با تمام قوای روحانی خود به جانب حق، برای حصول کمال در خود یا دیگری» خواجه عبدالله انصاری در «منازل السائرین» ، همت را یکی از صد منزل روندگان مسیر حق می داند و در تعریف آن می گوید: « همت نیرویی است که انگیزه رسیدن به هدف را می افریند و به انان اختیار و اجازه روی گردانی از هدف را نمی دهد.»
بشر طها و شرو طها
می دانیم که حرکت صحیح از نقطه (الف) و رسیدن به نقطه (ب) سه شرط دارد:
1- مشخصی بودن نقطه (ب) یعنی هدف
2- انگیزه حرکت یا همان میل و نیروی درونی
3- سالم وسازنده بودن هدف.
هدف ممکن است مبهم یا روشن باشد. کسی که می گوید هدفم موفقیت و پیروزی و یا درخشیدن در بین دوستانم است، هدفی مبهم دارد؛ زیرا مقصود از موفقیت و پیروزی و درخشیدن کاملاً روشن نیست. از طرفی هدف نباید رویایی و دور از دسترس باشد. انسان عاقل و واقع بین کسی است که هدف های خود را با توجه به توانایی ها، محدودیت ها و امکاناتش تعیین می کند. مهمتر از این دو هدف باید مثبت، سالم و سازنده برای خود و جامعه انسانی باشد. اگر نیت کسی، تجاوز به مال دیگران و دستی یابی به موقعیت های بالای اجتماعی بدون شایستگی باشد، اگر بخواهد با فریب دادن مردم و یا تقلب و خیانت به جایی برسد، هدفی غیر انسانی و ویران ساز دارد.
همه جنبه های مثبت هدف یعنی روشن بودن، واقعی بودن و سالم و سازنده بودن، در مفهوم والای «همت» گنجانده شده است. علاوه به عبارتی همت، یعنی داشتن جهت گیری فکری و انگیزه درونی قوی برای رسیدن به هدفی روشن، مثبت و دست یافتنی. هدفی که این گونه ارزشمند و پرجاذبه باشد و تمام توجه، عشق و آرزوی انسان را به سوی خود جلب کند، در حقیقت همه وجود و شخصیت او را شکل می دهد و نمایان می سازد. این است که علی (ع) می فرماید: «ارزش انسان به اندازه همت اوست.» پیشوایان بزرگ اسلام درباره همت نکات بلند و آموزنده ای گفته اند که می تواند دست مایه بررسی های علمی زیادی شود. در اینجا به اختصار به برخی از مهم ترین آنها اشاره می کنیم:
1- همت خود را عالی و بلند قرار دهید.
در خرقه چو آتش زدی ای عارف سالک
جهدی کن و سرحلقه زندان جهان باش. (حافظ)
امام سجاد (ع) در صحفیه سجادیه از خداوند می خواهد که به او «عالی ترین همت» را عطا کند. از آنجا که همت ، هدف و در پی آن انگیزه و تلاش را معلوم می سازد، پس این همت است که رنگ خود را به رفتار و خوی انسان می بخشد . از علی (ع) نقل شده است .«که کردار زیبا از بلندی همت است.» هم ایشان هشدار می دهد: « کسی که تمام هدف ، رنج و تلاشش رفع نیازهای شک و شهوت جنسی خود باشد بیش از همه مورد خشم و بغض خداوند است.»
2- دوستان خود را از افرادی که همت بلند دارند برگزینید.
چون دوست نخست از نظر عاطفی با انسان پیوند برقرار می کند ، بیشتر از دیگرانی که تماس های رسمی و خشک دارند و یا مرتب نصیحت و ملامت می کنند بر انسان اثر می گذارد و افکار و رفتار او را جهت می دهد . این سخن علی (ع) را بپذیریم که : «با کسی که همت پست دارد هم نشینی نکن»
3- به اندازه بزرگی همت باید تلاش کرد
مولای پارسایان – علی (ع) – میفرماید: «دل و جان آن کس بیشتر از همه در رنج است که همتش بلند باشد.» و در جای دیگر می گوید: «هر کس اندیشه اش را شب ها بیدار نگه دارد، به اوج همت و خواست خود برسد.»
تلاش نکردن و رنج نکشیدن برای رسیدن به هدف، همت را به سطح آرزویی خام تنزل می دهد.
همتم بدرقه راه کن ای طایر قدس
که درازست ره مقصد و من نوسفرم
رقیه گلزاری، ماهنامه سپیده دانایی شماره 45
