آرامیس مشاور




آشنایی با اختلال شخصیت پارانوئید، وقتی دشمن همه جا هست!

اختلالی که می تواند زندگی اطرافیان فردبیمار را به شدت تلخ و غیرقابل تحمل کند.
بسیاری از ما در طول زندگی مان با انسان هایی روبرو شده ایم که به همه چیز و همه کس بدبین و بدگمانند، فکر می کنند که دیگران به دنبال آسیب رساندن به آنها هستند و اگر به کسی اعتماد کنند عاقبت، روز از پشت خنجر خواهند خورد. اگر به این افراد به قدر کافی نزدیک شده و با انها وارد گفتگو شوید برای شما مثال های متعددی از خیانت هایی که در طول زندگی تجربه کرده اند خواهند آورد و ممکن است حتی در وهله نخست موفق شوند شما را قانع کنند که تمامی اطرافیان شان بد ذات بوده و مرتب در حال توطئه بر علیه شان هستند اما احتمالا بعد از گذشت مدت نه چندان زیادی پی خواهید برد که بسیاری از دلایلی که این افراد برای متهم ساختن اطرافین شان ارائه می دهند غیر واقع بینانه است، و حتی ممکن است خود را نیز در مظان اتهام بیابید! اگر این اطلاعات را با یک روان شناس بالینی یا روان پزشک در میان بگذارید، او به شما خواهد گفت که احتمالاً با یک فرد مبتلا به اختلال شخصیت پارانویید سر و کار دارید.

نشانه های تشخیص این اختلال کدامند؟
روان شناسان و روان پزشکان برای تشخیص اختلال شخصیت پارانوئید به صرف بدبین بودن فرد اکتفا نکرده و چند ملاک دیگر را نیز هم زمان برای تشخیص وجود چنین اختلالی در نظر می گیرند که در چند سطر بعد با زبانی ساده به برخی از آنها اشاره خواهیم کرد:
بدون دلیل کافی مشکوک است که دیگران به دنبال آزار یا آسیب رساندن به او هستند.
وفادار بودن دوستان و اطرافیان را بدون دلیل منطقی زیر سئوال می برد.
تمایلی به اعتماد به دیگران ندارد چون فکر می کند که از اطلاعاتی که در اختیارشان می گذارد علیه او استفاده خواهند کرد.
در اتفاقات و رفتارهای عادی افراد تهدید یا معنایی پنهانی می یابد.
کینه توز است و هیچ گونه اهانت، بی اعتنایی یا تحقیر را نمی بخشد.
مرتب احساس می کند که به شخصیتش توهین شده بدون اینکه دیگران چنین احساسی داشته باشند و در مقابل این احساس واکنش شدید و پرخاشگرانه ای نشان می دهد.
بدون هیچ دلیل موجهی به صورت مکرر به وفاداری همسرش شک می کند.
• خصوصیات فوق از اوایل جوانی در او بروز پیدا کرده و در طول زندگی او کم و بیش پایدار باقی مانده است.

علت ابتلا به این اختلال چیست؟
پس از انکه با نشانه های این اختلال آشنا شدیم، این سئوال ایجاد می شود که چرا این افراد به این میزان بد گمانند و منشاء این رفتار از کجاست؟ مکتب های مختلف روان شناسی به این سئوال پاسخ های متفاوتی می دهند. روان کاوان این شیوه رفتار را نتیجه «فرافکنی» که مکانیسمی دفاعی در روان انسان است، می دانند. به عبارت ساده تر ، روان کاوان بر این باورند که فرد مبتلا به این اختلال احساسات خصمانه ای نسبت به خود دارد و برای دور کردن این احساس ناخوشایند از خویشتن، آن را به سایرین نسبت می دهد.
روان درمانگران شناختی نسبت به علت این اختلال نظری متفاوت داشته و منشاء آن را تعصبات و سوگیری های ادراکی – شناختی فرد می دانند. به عنوان مثال، آنها براین باورند که فرد پارانویید ، تنها به جنبه های از یک واقعه توجه می کند، تنها برخی از خاطرات منفی را به یاد می آورد و نوع تفسیرش از رویدادها با یک فرد سالم متفاوت است.
متخصصان طرح واره درمانی نیز در این خصوص نظریه ای دارند و مشکل بدبینی را ناشی از الگوهای ناکارآمد و ناسازگاری می دانند که در اثر تجربیات متناقض دوران کودکی شکل می گیرد.
آنچه که نظر غالب روان شناسان را در مورد علت ابتلا به این اختلال نزدیک می کند، تاثیر محیط و تربیت در دوران کودکی و نوجوانی افراد است. بدون شک شیوه های تربیتی ناکارآمد و رفتار غلط والدین، متولیان آموزش و سایر افرادی که به طور مستمر در رابطه با کودک و نوجوان هستند، نقش اساسی را در ابتلا افراد به این اختلال در بزرگسالی بازی می کند.

چه کسانی بیشر دچار این اختلال می شوند؟
هر فردی که عوامل زمینه ساز این اختلال را داشته باشد می تواند با این مشکل مواجه شود. میزان شیوع این اختلال در مطالعات مختلف از 2 تا 4 درصد کل افراد جامعه تخمین زده شده است. همچنین مطالعاتی نشان داده که این اختلال در افرادی که بستگان نزدیک مبتلا به اختلال اسکیزوفرنی یا اختلال هذیانی دارند بیشتر مشاهده می شود. هر چند تعداد مردانی که با تشخیص این اختلال در آنها مواجه هستیم بیشتر است، امکان ابتلای زنان نیز کاملا محتمل است.

احتیاط، خطر اشتباه گرفتن نزدیک است!
هر شک و بدبینی ناشی از اختلال شخصیت پارانوید نیست . ممکن است بسیاری از ما این تجربه را داشته باشیم که پس از یک تجربه خیانت یا بدرفتاری از سوی اعضای خانواده، همسر یا یک دوست، نسبت به کل زندگی و افرادی که با آنها در ارتباط هستیم بدبین شویم. تفاوت مهم این اختلال با شرایطی این است که این واکنش ها معمولاً موقتی و زودگذرند و به یک باره و بعد از یک حادثه در فرد روی می دهند. با این وجود کمک گرفتن از یک روان شناس یا مشاور توانا می تواند در حل سریع تر این مشکل یاری رسان باشد.
برخی از دیگر اختلالات روانی نیز ممکن است با اختلال شخصیت پارانوئید اشتباه گرفته شوند. در اسکیزوفرنی پارانویید که از اختلالات شدید روانی است، شک و بدبینی با هذیان و توهم همراه است و شروع ان ناگهانی تر است. همچنین ایجاد یک باره بدبینی در سالمندانی که در گذشته سابقه این گونه رفتار را ندارند می تواند نشانه ای از افسردگی سالمندی یا بیماری آلزایمر باشد.
در نهایت ذکر این نکته لازم است که گاهی شرایط اجتماعی نیز می تواند باعث ایجاد بدبینی یا احتیاط بیش از حد در گروهی خاص یا اکثریت جامعه شود. اقلیت های قومی، فرهنگی ، دینی و زبانی ممکن است در تعامل با جامعه اکثریت، با احتیاط و بدگمانی رفتار کنند (برعکس این رفتار نیز ممکن است توسط اکثریت صورت پذیرد). همچنین پس از تشنجات شدید اقتصادی و سیاسی و در شرایط جنگ و قحطی، ممکن است نوعی بدبینی و بی اعتمادی براکثریت جامعه حاکم شود. گسترش بدبینی در این موقعیت های اجتماعی را نباید با شیوع اختلال شخصیت پارانویید در جامعه برابر دانست.

درمان های رایج کدامند؟
در گذشته نه چندان دور، این مشکل مانند سایر اختلالات شخصیت از جمله اختلالات شخصیت از جمله اختلالات مقاوم به درمان محسوب می شد اما در دو دهه اخیر تلاش های ارزشمندی در یاری رسانی به این افراد صورت پذیرفته است . اکثر این تلاش ها، در قالب شکل های مختلف روان درمانی مخصوص اختلالات شخصیت صورت گرفته است. مداخلاتی در چارچوب روان پویایی، شناختی – رفتاری و طرح واره درمانی از جمله شیوه های روان درمانی هستند که تا به امروز برای کمک به این افراد به کار بسته شده است. معمولاً روان درمانی این گونه بیماران در ایران توسط روان شناسان بالینی صورت می گیرد. همچنین روان پزشکان ممکن است از دارو درمانی برای بهبود برخی نشانگان این اختلال استفاده کنند.

چند نکته برای پیشگیری
اگر چه شیوه های تربیتی که باعث ایجاد این اختلال می شود هنوز به طور کامل کشف نشده است ، رعایت نکات زیر در اصول تربیتی می تواند از احتمال وقوع چنین اختلالی در فرزندانمان بکاهد.

1- ایجاد اطمینان در محیط خانواده: فرزندان ما اعتماد کردن را مثل هر چیز دیگری از محیطی که در آن رشد می کند می آموزند. وجود اعتماد بین پدر و مادر و روبرو شدن با خیانت های خانوادگی و البته اطمینان کردن به کودک و خودداری از چک کردن های مکرر و غیر ضروری و باور کردن حرف های او همگی می توانند زمینه ساز رشد مناسب شخصیتی کودک و جلوگیری از ابتلای او به این اختلال شوند. کودکی که همیشه مورد اعتماد والدینش بوده و درغگو خطاب نشده است، در اینده قادر خواهد بود که به دیگران اعتماد کند و حرف آنها را باور داشته باشد.

2- پرهیز ار رفتار متناقض با کودک یا نوجوان. دو گانگی در شیوه تربیتی باعث می شود که مفهوم درست و غلط و خوب و بد به درستی در کودک شکل نگیرد . پیام های متناقض اعتماد کودک را به وجودی جهانی امن و ثابت از بین برده و او را در ورطه شک و دودلی فرو می برد و این تناقض می تواند ناشی از نوسانات خلقی و رفتاری یکی از والدین یا اختلاف سلیقه پدر و مادر در شیوه های فرزندپروری باشد. گونه دیگری نیز از این تناقض وجود دارد که ناشی از اختلاف شدید ارزش های خانوادگی با ارزش های ترویج شده توسط مراجع قدرت و جامعه است. این تناقض ارزشی می تواند زمینه را برای ایجاد بدبینی در کودک فراهم آورد.

3- تقویت اعتماد به نفس فرزندانمان: نظر روان کاوان راجع به علت اختلال شخصیت پارانوئید را فراموش نکنیم: «افراد مبتلا به این اختلال بی اعتمادی و انزجار از خودشان را به دیگران فرافکنی می کند.» اگر فرزندانی تربیت کنیم که به توانایی های خود اعتماد داشته و خودشان را مفید، کارآمد و دوست داشتنی می دانند، شرایطی را فراهم کرده ایم که بتوانند دیگران را نیز دوست بدارند و به انها اعتماد کنند. تحقیر، ندادن مسئولیت و تنبیه و نبودن تشویق لازم، از جمله عواملی هستند که بر کاهش اعتماد به نفس کودک موثر بوده و والدین باید از آنها اجتناب کنند.

4- ایجاد فضای مشارکتی و توجه مدام به فرزندان: مداخله دادن کودک در تصمیم گیری ها و در جریان قرار دادن او در مورد مسایل اساسی خانواده، پرهیز از هر گونه تبعیض بین فرزندان و در نهایت رسیدگی همراه با محبت و نوجه به پیشرفت های کودک سایر عواملی هستند که در کاهش احتمال ابتلا به اختلال شخصیت پارانویی درآینده فرزندانمان می تواند تاثیر گذرا باشد.

5- خودداری از تنبیه های شدید و بدنی: در نهایت ذکر این نکته لازم است که مطالعات متعددی رابطه بد رفتاری، بی توجهی و تنبیه شدید و فیزیکی کودک را با امکان ابتلا او به اختلال شخصیت پارانوئید در بزرگسالی مورد تایید قرار داده اند.


مانی رفیعی- دانشجوی دکترای روان شناسی