«تاب آوری» در برابر مشکلات مهارتی که جوان های امروز انگار فراموشش کرده اند. احتمالا تا حالا این سوال به ذهنتان آمده که «چرا برخی افراد در برخورد با عوامل استرس زا انعطاف پذیری خاصی دارند و خم به ابرو نمی اورند؛ ولی بعضی ها دیگر برای مقابله با چنین عواملی مشکل دارند؟» در سال های اخیر ، روان شناسی مثبت گرا مورد توجه روان شناسان قرار گرفته که به جای پرداختن به نابهنجاری ها و اختلال ها، بر توجه بیشتر به استعدادها و توانمندی های انسان تاکید دارند. این رویکرد مثبت گرا هدف نهایی خود را شناسایی شیوه هایی می داند که بهزیستی و شادکامی انسان را به دنبال دارد. از این رو، عواملی که موجب سازگاری هر چه بیشتر آدمی با نیازها و تهدیدهای زندگی شوند، بنیادی ترین عامل های مورد پژوهش در این رویکرد از روان شناسی هستند. در این میان ، تاب آوری جایگاه ویژه ای در حوزه های روان شناسی خانواده و بهداشت روانی یافته است. در واقع، پاسخ به سوال اول مطلب به مفهوم تاب آوری می شود.
تاب آوری اصلاً چی هست؟
در بعضی افراد انگار که ظرفیت های فردی، روانی و شخصیتی ای وجود دارد که در تجربه کردن موقعیت های تنش زا و مشکل افرین کمک کننده است، به گونه ای که هر قدر هم بر شدت منابع استرس افزوده شود، باز این افراد توان بیرون کشیدن خودشان از بحران یا به قولی، تاب آوردن شختی ها و ناملایمات را دارند. شاید بارزترین نمونه چنین افرادی مردم ژاپن پس از سونامی باشند که پس از ویران شدن شهرها و از دست دادن نزدیک ترین افراد زندگی شان توانستند زنده بمانند، ثبات عاطفی خود را حفظ کنند، در برابر استرس و فشار سرسختانه بایستند و با نهایت توان، با شرایط بسیار ناگوار خود مقابله کنند و مهم تر از همه، پس از برطرف شدن عوامل فشارزا، به سرعت و اغلب با ایجاد هیجانات مثبت به حالت عادی و طبیعی بازگردند.
در زندگی روزمره ما انسان ها ماهیت برخی شرایط و تجارب گونه ای است که افراد خواه ناخواه دچار مشکل می شوند، به طوری که ممکن است سلامت روانی آن ها تهدید شود.
تاب آوری شامل مجموعه ای از ظرفیت های فردی و روانی است که فرد به کمک آن ها می تواند در شرایط دشوار مقاومت کند و دچار آسیب دیدگی نشود و حتی در تجربه این شرایط مشکل آفرین یا بحرانی، خود را به لحاظ شخصیتی ارتقا بخشد. به عبارت بهتر، تاب آوری را می توان مفهومی روان شناختی دانست که می خواهد توضیح دهد که افراد چگونه با موقعیت های غیر منتظره کنار می آیند.
با این اوصاف، تاب آوری نه تنها افزایش قدرت تحمل و سازگاری فرد در برخورد با مشکل ، بلکه مهم تر از آن حفظ سلامت و حتی ارتقای آن است. تاب آوری افراد را توانمند می سازد تا با دشواری ها و ناملایمات زندگی و شغلی روبه رو شوند، بدون اینکه آسیب ببینند و حتی از این موقعیت ها برای شکوفایی و رشد شخصیت خود استفاده کنند.
دو روی سکه تاب آوری
رفتارهای تاب آورانه به افراد کمک می کند تا بر تجارب منفی چیره شوند و حتی ان ها را تجاربی مثبت در خودشان تبدیل کنند. به همین دلیل است که روان شناسان در مفهوم تاب آوری دو وجه را مهم می دانند. اول این که فرد یک حادثه یا رویداد آسیب زا و فشار و سختی را تجربه می کند و دوم اینکه در برابر حوادث انعطاف پذیر است و برای بازگشت به عملکرد و کارکردهای معمول خود دست به جبران می زند. افراد تاب آور توانایی ترمیم ضربه های روانی وارد شده به ان ها و فائق آمدن بر سختی را دارند.
تاب آوری آموختنی است
نکته ای که باید به آن توجه داشت این است که درست است که تاب آوری به قابلیت تطابق انسان در مواجهه با بلایا یا فشارهای جانکاه، غلبه یافتن و حتی تقویت شدن با آن تجارب اطلاق می شود، اما این خصیصه در کنار توانایی های درونی شخص و مهارت های اجتماعی او و همچنین، در تعامل با محیط تقویت می شود، توسعه می یابد و به عنوان یک ویژگی مثبت متبلور می شود.
نتیجه اینکه تاب آوری در هر سن و در هر سطحی رخ می دهد و سازه ای شناختی و قابل آموزش است. یعنی تاب آوری پدیده ای ذاتی نیست، بلکه از طریق تمرین، آموزش، یادگیری و تجربه حاصل می شود. پس اگر فکر می کنید که تاب آوری کمی دارید، می توانید آن را تقویت کنید و مهارت های خود را برای تاب آور شدن پرورش دهید.
تاب اوری ها چه شکلی هستند؟
تا اینجای کار مشخص شد که تاب آوری یعنی بازگشت فرد به کارکرد طبیعی ، پس از تجربه یک رویداد استرس زا یا ناراحت کننده. از دیدگاه روان شناسی ، افراد تاب آور 4 ویزگی اصلی دارند:
1. کفایت اجتماعی، مانند تفاهم، انعطاف ، همدلی و مهربانی، مهارت ارتباط و شوخ طبعی
2. مهارت های حل مسئله: مانند برنامه ریزی، کمک طلبی ، تفکر انتقادی و خلاق
3. خودگردانی : هویت، خودکارامدی، خودآگاهی و تسلط بر وظایف
4. هدفمندی وخوش بینی به آینده: هدف گزینی ، خوش بینی و معنویت
البته تاب آوری ویژگی های دیگری نیز دارد که در انتهای مطلب به آن ها می پردازیم.
تاب آوری توانایی یا پیامد سازگاری موفقیت آمیز با شرایط استرس زا و چالش برانگیز است. به بیان دیگر، فرد تاب آور، یعنی کسی که در برقراری تعادل زیستی – روانی در شرایط دشوار توانمند است.
البته معنای تاب آوری فقط این نیست که در شرایط برابر آسیب ها یا شرایط تهدید کننده پایدار بمانیم و در روبه رو شدن با شرایط خطرناک حالتی انفعالی داشته باشیم، بلکه در عمق معنای آن، شرکت و حضور فعال و سازنده ما در محیط پیرامونی خودمان وجود دارد. برخی روان شناسان باور دارند که تاب آوری بازگشت به تعادل اولیه یا رسیدن به تعادل سطح بالاتر در شرایط تهدید کننده است و از این روست که سازگاری موفق در زندگی را فراهم می کند.
تاب آورها چطور تاب آور شدند؟
ممکن است از خودتان بپرسید در تاب آوری فرد دقیقاً چه کاری انجام می دهد؟ می توان گفت فرد تاب آور، نحوه استدلال و نگرش متفاوتی در مواجهه با شرایط ناگوار اتخاذ می کند: به جای فاجعه ساختن از مشکل و گرفتار شدن در تبعات آن ، به خود و توانایی هایش توجه بیشتری می کند. مثلا چنین شخصی ممکن است یک موقعیت پرمخاطره را یک فرصت در نظر بگیرد، نه یک تهدید، و در دشواری ها به جای اضطراب ، موفقیت را تجربه کند. بنابراین، تاب آوری موجب سازگاری مناسب در مواجهه با مشکلات می شود و این چیزی بیش از صرفاً اجتناب ساده از پیامدهای منفی است. در همین مورد، روان شناسان حیطه خلاقیت اعتقاد دارند هر عمل خلاقانه ای متضمن ویرانی وضعیت پیشین است.
به نظر می رسد که افراد تاب آور به طور خلاقانه رابطه قدیمی «شرایط ناگوار – آسیب روانی» را حذف و با یک تغییر جدید، رابطه «شرایط پر مخاطره – رشد و بالندگی» را جایگزین آن می کنند. یعنی تاب آورها ذهنشان را طوری برنامه ریزی کرده اند که بعد از هر موقعیت استرس آوری به دنبال رشد خودشان هستند و مثل خیلی ها تسلیم آسیب های روانی نمی شوند.
خلاصه ،تاب آوری در مورد کسانی به کار می رود که در معرض خطر قرار می گیرند، ولی دچار اختلالات روان شناختی نمی شوند و زندگی شان آن چنان مختل نمی شود و اگر هم بشود ، به سرعت به شرایط متعادل پیشین بر می گردند. تاب آوری باعث می شود که افراد در شرایط دشوار و با وجود عوامل خطر از ظرفیت های موجود خود در دستیابی به موفقیت و رشد زندگی فردی استفاده کنند و از این چالش ها و آزمون ها به عنوان فرصتی برای توانمند کردن خود بهره گیرند و از آن ها سربلند بیرون آیند.
دانشجوهای تاب آور
صاحب نظران تعلیم و تربیت، تاب آوری در محیط آموزشی را علت احتمالی موفقیت بسیار بالا در مدرسه و سایر موقعیت های زندگی به رغم مصائب و دشواری های محیطی در نظر می گیرند. در یک محیط آموزشی ، دانش آموزان تاب آور به رغم موانع و مشکلات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در سطح بالایی موفق می شوند. بر همین اساس، عده ای از روان شناسان 4 عامل اساسی را که تعیین کننده میزان تاب آوری به ویژه در کودکان است مشخص کرده اند:
1- صفات کودکان (مثل خلق و خوی آسان گیر و صفات فردی
2- مهارت های گوناگون (مانند مدیریت بحران) و فرایند های ارزش گذاری و شایستگی اجتماعی
3- انسجام خانواده و ارتباط خوب والدین با کودک
4- دریافت حمایت اجتماعی
تاب آوری از یک نگاه دیگر
با توجه به آن چه تا کنون گفته شد، می توان به راحتی فهمید که تاب آوری جزء ضروریات زندگی در عصر حاضر است . مشکلات و فشارهای ناشی از محیط کار، زندگی شخصی، تغییرات سریع اجتماعی و فناوری و در کنار همه این ها، حوادث و پیشامدهای غیر منتظره از جمله عواملی هستند که می توانند فشارهای زیادی بر انسان تحمیل کنند. به همین دلیل، بد نیست که در پایان این بحث به بعضی ویژگی های افراد تاب آور اشاره ای کنیم.
1- کنجکاوند در حد بچه 3 ساله: افرادی که تاب آوری بالایی دارند می خواهند از هر چیزی سر در بیاورند. به همین دلیل، ممکن است با سوال های متعدد شان شما را کلافه کنند. معمولا از بیشتر موقعیت ها لذت می برند و در هر زمان و مکان خوش می گذرانند، متعجب می شوند، تجربه می کنند، مرتکب اشتباه می شوند، صدمه می بینند و می خندند.
2- تشنه تجارب تازه اند: تجارب جدید و غیره منتظره را سریعاً درون سازی می کنند و به آن به عنوان یک راهبرد یا شیوه عمل کردن بالقوه در موقعیت های دیگر نگاه می کنند.
3- انعطاف پذیری بالایی دارند: می توانند خود را به سرعت با تغییر شرایط سازگار کنند و از نظر هیجانی و ذهنی بسیار منعطف هستند. در ضمن، با ویژگی های شخصیتی متناقض راحت هستند و می توانند قوی و لطیف، حساس و سرسخت ، منطقی و شهودی ، ارام و هیجانی و جدید و بازیگوش باشند.
4- روابط دوستانه ، عاشقانه و صمیمانه خوبی دارند: زمانی که افراد دچار فشار و استرس شدید می شوند و تجارب تلخ و ناگواری از سر می گذرانند، اگر روابط دوستانه یا خانواده یا دوست داشتنی داشته باشد، راحت تر با استرس مقابله می کنند و آسیب کمتری می بینند.
5- در ابراز احساسات صادق هستند: می توانند خشم، عشق، تنفر، غم و سایر هیجانات خود را در حد متعادلش آشکار ابراز کنند و به دیگران نشان دهند.
6- نیمه پر لیوان را می بینند: خوشبین هستند و مطابق ارزش ها و معیارهای درونی خودشان جلو می روند، همچنین، قدرت تحمل ابهام بالایی دارند و به همین دلیل، اشتیاق زیادی برای وارد شدن در کارهایی که نیاز به حداقلی از ریسک کردن دارد نشان می دهند.
7- با عینک های متفاوت به دنیا نگاه می کنند. می توانند دنیا و مسائل آن را از زاویه دید دیگران ببینند، حتی زمانی که حال و هوای خودشان جور دیگری است و به این ترتیب با دیگران همدلی نشان می دهند.
8- از خودشان به خوبی دفاع می کنند: افراد سرسختی هستند و هنگام مواجهه با شرایط ناگوار، مهارت های خوبی برای مقابله با ناملایمات زندگی دارند. به خوبی مقاومت می کنند ، شکست می خورند، جبران می کنند و در صورت لزوم کنار می کشند.
9- درک شهودی بالایی دارند: از شهود و حدس خلاقانه خود استفاده می کنند و ان را به عنوان منبع مفیدی از اطلاعات قبول دارند.
10- ورق را بر می گردانند: تجاربی را کسب کرده اند که هنگام روبه رو شدن با مصائب زندگی برایشان همانند پادزهر عمل می کند. می توانند موقعیت هایی را که برای دیگران مخرب و آسیب زا تلقی می شود برای خود به موقعیت های تبدیل کنند که موجب خودشکوفایی شان می شود. از این رو، بدشانسی را به خوش شانسی تبدیل می کنند و از گرفتاری ها سربلند بیرون می آیند.
11- عزت نفس و اعتماد به نفس بالایی دارند: این افراد به خود و آنچه هستند و دارند احترام می گذارند و توانایی ها و خواسته های خود را در آن حد می بینند که بتوانند خیلی کارها انجام دهند، در ضمن، احساس عزت نفس همانند سپری علیه عبارات آسیب را در هنگام دریافت انتقال عمل می کند.
12- در هر دهه از زندگی بهتر می شوند: افراد تاب آور به شکل روزافزونی در زندگی خود شایستگی، ثبات و آزادی بیشتری را تجربه می کنند و از زندگی بیشتر لذت می برند. در واقع، کیفیت زندگی چنین افرادی روندی هموار صعودی دارد.
دکتر رضا قربان جهرمی، رواشناس تربیتی
