آرامیس مشاور




لذت مثبت، لذت کامل و الگوی لذت مثبت

خوشا دل های خوش، جان های خرسند
روزی سه زن نزد پیامبر آمدند: یکی از آنها گفت: «همسرم گوشت نمی خورد.» دیگری گفت: «شوهرم بوی خوش استشمام نمی کند.» سومی گفت:«همسرم با من هم بستر نمی شود.» پیامبر در حالی که ردایش به زمین کشیده می شد (با عصبانیت) خارج شد و بالای منبر رفت. پس از حمد و ثنای خداوند فرمود: «گروهی از اصحابم را چه شده است که گوشت نمی خورند، بوی خوش استشمام نمی کنند و با زنان همبستر نمی شوند. من گوشت می خورم و بوی خوش استشمام می کنم و با همسرم همبستر می شوم. پس هر کس از سنت من روی گرداند از من نیست.» (کافی ج 5 ص 496ح5)

براساس آنچه در آموزه های اسلام عزیز آمده است ، مومن موظف است لذت نفس را تامین کند. قرآن کریم با صراحت از اهل ایمان می خواهد لذت های حلال را برخود حرام نکنند (مائده/87) و کسانی را که چنین کرده اند، سرزنش می کند (اعراف /32 و 33).

گویند آیه نخست درباره کسانی نازل شد که تصمیم گرفته بودند همه لذت های دنیا را برخود حرام کنند و خداوند متعال آنان را از این کار بازداشت. لذت و سرور یکی از دو رکن اساسی سعادت و شادکامی است. مسئله ای که اینجا مطرح است این که لذت و هیجانات مثبت ، چه کارکردی دارند؟ شامل چه اموری می شوند؟ و چگونه باید آنها را به کار بست؟
1- اثر روان شناختی لذت چیست؟
در فرهنگ عرب وقتی روح برخی افراد دچار گرفتگی و انقباض می شد، دلیل آن را جن زدگی می دانستند و برای برطرف شدن ان سراغ «رقیه» و برخی امور از این دست می رفتند. این در حالی است که ممکن است دلیل گرفتگی به خاطر فقدان نشاط در ابعاد محتلف انسان است. معصومان با درک این واقعیت، بیان می کنند عامل گشودگی و بسط نفس ، رقیه، تعویذ و اموری از این دست نیست، بلکه باید هیجانات مثبت فرد تامین شود تا انبساط و انتشار روحی و روانی اتفاق افتد. این موضوع در برخی از روایات که از چیزی به نام «نشره» یاد شده، وارد شده است. نشره از ریشه نشر گرفته شده و به معنای انبساط و باز شدن و ضد انقباض و گرفتگی است. از بررسی برخی منابع اسلامی به دست می اید هیجانات مثبت موجب «انبساط» و «نشاط» و هیجانات منفی موجب «انقباض » می شوند.
امام علی (ع) در این باره می فرماید: «شادی، روح را باز و نشاط را بر می انگیزد.» (آمدی، ح2023) در مقابل، غم و اندوه نیز انبساط را از بین می برد و نفس انسان را منقبض خواهد ساخت . امام علی (ع) در سخن دیگری می فرماید: «غم ، نفس را بسته می سازد و انبساط را در هم می پیچد.» (آمدی، ح 2024) بنابراین تاکید اسلام بر سرور، لذت و هیجانات مثبت به خاطر این است که موجب انبساط و نشاط می شوند.
بررسی بخش دیگری از متون نشان می دهد لذت و هیجانات مثبت، موجب «قدرت و توانمندی» برانجام کارها می شود. اما کاظم (ع) در مدلی چهاربخشی که برای برنامه ریزی ساعات روزانه ارائه کرده اند، خشی از آن را برای مناجات ،بخشی دیگر را برای کسب روزی و بخشی دیگر را برای روابط با دیگران و بخشی را نیز برای لذت قرار داده و درباره لذت فرموده اند:« زمانی را برای خلوت برای لذت های غیرحرام خود، و به وسیله این زمان، توان انجام سه کار نخست را می یابید .» (تحف العقول، ص 41) به خوبی روشن است در این روایت، قدرت بر بخش های سه گانه دیگر دانسته شده و به همین دلیل خواسته شده است به وسیله آن برای امور دینی استعانت بجویید. به نقل رسول خدا (ص) در صُحف حضرت ابراهیم (ع) نیز به این مسئله پرداخته شده و ویژگی فرد خردمند این دانسته شده است که زمان خود را به چهار قسم تقسیم کند؛ مناجات، خودارزیابی، تفکر در آفرینش خدا و بخش چهارم، لذت های حلال؛ و درباره این بخش چیین آمده است: «... و ساعتی که در آن برای لذت حلال خلوت می کند. این ساعت یاور و مایه یک دله شدن و توزیع دیگر ساعت هاست.» (بحارالانوار، ج 77، ص 73، ح 1)
همه این متون نشان می دهند یکی از کارکردهای لذت و هیجانات مثبت، ایجاد قدرت و توانمندی در انجام امور زندگی است. بنابراین می توان ادعا کرد نظریه اسلام در هیجانات مثبت «بسط – برانگیختگی – توانمندی» است.
این نظریه توضیح می دهد لذت و هیجانات مثبت، از سویی انقباض روانی خارج می سازد . از دیگر سو، موجب ایجاد نشاط در انسان خواهد شد و حالتی از سرزندگی و بشاشی و برانگیختگی را در فرد بوجود می آورد. و از سوی سوم ، قدرت و توان لازم را برای تلاش و فعالیت به وجود می آورد و انسان را قادر می سازد تا او زندگی را بهتر انجام دهد.

2. لذت های مثبت کدام اند؟
بررسی متون اسلامی نشان می دهد در الگوی لذت، نگاهی همه جانبه وجود دارد؛ یعنی همه ابعاد وجودی انسان لذت خاص خود را دارند و همه ابعاد نیاز به لذت دارند و برای تحقق یک لذت کامل، باید همه این ابعاد، لذت خاص خود را تجربه کند. در این الگو، از یک منظر هیجانات مثبت به دو بخش تقسیم می شودند: هیجانات حسی و مادی، و هیجانات عالی و معنوی. راز آن نیز این است که انسان، موجوی تک بعدی نیست و دارای بعد معنوی و الهی نیز هست که این بعد نه تنها مخالف لذت و هیجان نیست، بلکه به ان نیاز جدی دارد. لذت و هیجانی که می خواهد انبساط و نشاط را (به عنوان یکی از مولفه های اساسی شادکامی) تامین کند، باید همه ابعاد وجودی انسان را پوشش دهد. از مسئله های مهم این است که برخورداری از برخی ابعاد از لذت و محرومیت برخی دیگر از آن، موجب اختلال در نشاط می شود و تاثیر آن را دچار مشکل می کند. برخی مشکلات روانی و رفتاری امروزه را باید در الگوی ناقص لذت جستجو کرد.
لذت های حسی
بعد مادی انسان دارای اجزای متعددی است که باید هیجان خاص خود را تجربه کند تا هیجان کامل بعد مادی و حسی انسان تامین شود. امام صادق (ع) در بیان مصادیق نشره می فرماید: «نشاط در ده چیز است: پیاده روی، سوارکاری، فرورفتن در آب، نگاه به سبزه، خوردن ، اشامیدن، نگاه به زن زیبا روی محرم، آمیزش حلال، مسواک کردن و گفتگو با دیگران.» (خصال صدوق، ص443، ح 37) این عوامل ، برخی ابعاد مختلف انسان را پوشش داده اند. اینها بخشی از موارد لذت موثر هستند . در روایات اسلامی موارد دیگری نیز وجود دارد که در این مجال نمی گنجد.
لذت های عالی
گستره دیگر، لذت معنوی است. برای تحقق لذت کامل، لازم است این بُعد نیز ارضا و لذت آن تامین شود. محور اساسی این بخش، ارتباط با خداوند متعال است. ارتباط با خدا وقتی حاصل می شود که خدا شناخته شود. خدا، همیشه و همه جا هست. آنچه او را لذت بخش می سازد، شناخت اوست. امام صادق (ع) می فرماید: «اگر مردم از فضیلت شناخت خدای عزوجل با خبر می شدند، به نعمت ها و خوشی های زندگی دنیوی چشم نمی دوختند ...، و از نعمت معرفت خدای عزوجل بهره مند می شدند و از آن لذت می برند ... ، در حقیقت، شناخت خدا ، مونسی در برابر هر بی کسی ، همدمی در برابر هر تنهایی، نوری در برابر هر تاریکی، نیرویی در برابر هر ناتوانی، و درمانی برای هر بیماری است!» (کافی، ج8، ص427، ح 347) اگر خداوند شناخته شود و با او ارتباط برقرار شود، لذت معنوی نیز حاصل خواهد شد؛ لذت فراوانی که هیچ نظیری ندارد.
یاد خدا از عامل مهم نشاط و شادابی در زندگی است. نقش یاد خدا در نشاط انسان با تعبیرهای مختلفی در آیات و روایات وارد شده است. «آرامش و اطمینان» ، «جلای دل ها»، «شرح صدر» و «نورانیت قلب»، از آثار یاد خداست که موجب حلاوت زندگی دوستداران خدا و اهل تقوا و یقین می شود که هر یک به بُعدی از ابعاد نشاط اشاره دارد. از این رو، رسول خدا (ص) این گونه به درگاه خداوند متعال دعا می کند «خداوندا! ما را به کار خودت سرگرم بدار... و ما را بر نعمت هایت ، سپاسگزار و از یادت، لذت برنده قرار بده.» (بحارالانوار،ج 95 ص360، ح 16) نقش یاد خدا، آن چنان اساسی است که بدون آن نمی توان انتظار نشاط داشت. غفلت از یاد خدا موجب «خود فراموشی»، «قساوت قلب» و «مردن دل» می شود. از این رو، خداوند متعال، تصریح می فرماید «و هر کس از یاد من روی گرداند، زندگی سختی خواهد داشت.» (طه/124)
از آنچه گذشت روشن شد هیجانات مثبت از دیدگاه اسلام، گستره ای به وسعت بُد مادی و معنوی انسان دارد و در هر کدام از این دو بعد نیز همه اجزای آن مورد توجه قرار گرفته است.

3. مهارت در لذت بردن
لذت و هیجانی که می خواهد انبساط و نشاط را تامین کند باید سه ویژگی اساسی داشته باشد: یکی توازن، دیگری فقدان پیامد منفی و سومی جهت گیری مثبت است.
توازن
توازن به این معناست که هر کدام از ابعاد انسان به تناسب نیاز و اهمیتش باید از لذت و شادی برخوردار باشد. فقدان توازن موجب افراط در لذت برخی ابعاد و تفریط در برخی دیگر می شود و همین امر باز موجب اختلال در نظام نشاط خواهد شد . بنابراین در تامین لذت و شادی هر کدام از ابعاد باید توازن انها نیز مورد توجه قرار گیرد.
فقدان پیامد منفی
لذت و شادی نباید پیامد منفی داشته باشد. این از مباحث مهم در الگوی هیجانات مثبت از دیدگاه اسلام است. لذت ها، همواره مثبت نیستند و از این نگاه بر دو قسم اند: لذت هایی با پیامد منفی و لذت هایی بدون پیامد منفی . لذت هایی که پیامد منفی دارند ، در حقیقت آفت زندگی اند (غررالحکم، ح203) که هر چند موجب خوشحالی بالفعل فرد شوند، در اینده فرد را با مشکلات زیادی روبه رو می کنند و زندگی را به فساد و تباهی می کشند (غررالحکم، ح 50) امام علی (ع) می فرماید: «بسا لذت آنی که حزنی طولانی به ارمغان آورد.» (کلینی ، 1363 ش، ج2، 451،ح1) این یک قاعده است که گاه محنت آنی، لذت آتی را به دنبال دارد و گاه لذت آنی،محنت آتی را (مسند احمد، ج 8ص448 ح 22962) و شیرینی لذت آنی، در برابر محنت آتی توان ایستادگی ندارد. (غرورالحم ، ح 10865) در یک بررسی منطقی مشخص می شود لذت امروز با رسوایی فردا و پیامدهای دردناک آن برابری نمی کند(غرورالحکم، ح 10866)
جهت گیری مثبت
جهت گیری مثبت به این معناست که باید در راستای شادکامی اصیل و سعادت واقعی انسان قرار گیرد. لذا هم باید در امور معنوی نشاط داشته باشیم و هم از نشاط و شادی برای زمینه سازی شادکامی اصیل و جاویدان خود استفاده کنیم. جهت گیری لذت در روایات اهل بیت در یک قالب کلی قابل جمع است و ان این که نشاط دنیوی را باید برای مطالبه آخرت به کار گرفت. امام علی (ع) در تفسیر آیه شریفه «وَ لا تَنْسَ نَصيبَکَ مِنَ الدُّنْيا؛ بهره ات را از دنیا فراموش نکن.» (قصص/77) می فرماید :«تندرستی ، نیرو، فراغ، جوانی و نشاطت را فراموش مکن تا با این ها بهره های دنیوی و آخرت را مطالبه کنی.» (امالی صدوق، ص190، ج 10)
در الگوی لذت و هیجانات مثبت از دیدگاه اسلام ، باید از «لهو و لعب» پرهیز کرد. تفریح و سرگرمی یکی از عوامل نشاط است؛ اما نباید بر زندگی سیطره یابد. این یک واقعیت است که زندگی بیهوده نبوده و براساس فلسفه ای مشخص برپا شده است. خداوند می فرماید «آیا پنداشتید شما را بیهوده آفریده ایم و به سوی ما باز نمی گردید؟» (مومنون ، 15) «ای کسانی که ایمان آورده اید، هر کس چنین کند، آنان خود زیانکاران اند.» (منافقون، 9) امیرالمومنین (ع) نیز می فرماید «مردم ! از خدا بترسید؛ زیرا هیچ کس بیهوده آفریده نشده است تا در نتیجه، عمر خویش را به سرگرمی بگذارند، و سر خود رها نشده است تا در نتیجه ، زندگی اش را به پوچی و باطل سپری کند.»
بنابراین ، در الگوی اسلامی لذت و هیجانات مثبت، باید جهت گیری الهی آن رعایت و از هر گونه لهو و لعب پرهیز شود تا به یک زندگی خوب و پر سود دست یافت.

حجت الاسلام دکتر عباس پسندیده، عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث