فروید شرق
ویگوتسکی یهودی بود. در غرب روسیه در شهر «اوشا» بلوروس به دنیا آمد. عمرش از 1896 تا 1934 میلادی بیشتر طول نکشید و در این فرصت کوتاه آن قدر نبوغ علمی و ادبی از خود نشان داد که بعدها به او بگویند «موتسارت روان شناس».
همین چند جمله کفایت می کند تا هر کسی در مورد زندگی او لوسمنویچ ویگوتسکی روان شناس روسی کنجکاو شود . الکساندر لوریا (1902-1977)، شاگرد و همکار ویگوتسکی ، در مورد او می نویسد: «مبالغه نیست اگر بگوییم ویگوتسکی نابغه بود . پس از گذشت بیش از پنجاه سال در عالم علم و دانش کسی را ندیدم که از لحاظ روشن بینی و تیزی ذهن، توانایی ابهام زدایی از ساختار اساسی و درونی مسایل پیچیده ، وسعت معلومات در رشته های مختلف، و نیز قابلیت پیش بینی رشد در آینده دانشی که خود پایه ریزی کرده بود حتی یارای نزدیک شدن به او را داشته باشد...هر کاری من انجام داده ام، چیزی جز شرح و بسط نظریه روان شناختی ساخته و پرداخته او نیست.»
آلکسی لئونتیف، همکار دیگرش، می گوید: « ویگوتسکی همیشه با ماست، چرا که افکار و آرا و آثار او هنوز هم مورد علاقه روان شناسان و مربیان است».
زیر آسمان های جهان
ویگوتسکی در خانواده ای فرهنگ دوست بزرگ شد. هم پدر و هم مادرش چند زبانه بودند. او زبان آلمانی را از مادر فرا گرفته بود و بعدها علاوه بر آن، با زبان های لاتین، یونانی، عبری، فرانسوی و انگلیسی نیز اشنا شد. اما متاسفانه این خانواده فرهنگ دوست به مشکلات جسمی عدیده ای مبتلا بود. مادر و برادر کوچکش گرفتار سل بودند و برادر بزرگ تر حصبه داشت، برادر کوچک در 14 سالگی مرد. با این حال، ویگوتسکی با مدال طلا دبیرستان فارغ التحصیل شد، دو رشته دانشگاهی حقوق و فلسفه را دو دانشگاه مختلف در 1917 به پایان رساند، به تئاتر و هنر علاقه فراوان داشت، نقد نمایش می نوشت ، به عنوان بهترین معلم ایالت بلوروس انتخاب شد، رشته نقص شناسی را بنیان گذاشت و روی هم رفته 270 اثر علمی از خود به یادگار گذاشت.
یاروشوسکی در پایان کتابش در مورد لو ویگوتسکی توضیح می دهد که حتی زندگی بسیار طولانی تر از زندگی ویگوتسکی نمی توانست برای برآوردن ارزوهای او در تبیین مفاهیمی که مطرح کرده بود کافی باشد.
دانشمند بین رشته ای
شاید بهترین کسی که وسعت کارهای ویگوتسکی را مورد بررسی قرار داده جمیزورچ استاد دانشگاه نورث وسترن آمریکاست. او معتقد است :«مفاهیم مختلفی از حوزه های فلسفه، روان شناسی، دیدگاه های اجتماعی، زبان شناسی، نقد ادبی و قوم شناسی در آثار ویگوتسکی به هم گره می خورند و آمیزه ای می سازند که فقط در پرتو رویکرد تاریخی – اجتماعی می توان به بررسی آن پرداخت.»
مسلما کسی که در عمر کوتاه خود مرز بسیاری از علم ها را در نوردد؛ بسیاری از مفاهیم را در هم آمیزد، آزمایشگاه روان شناسی دایر کند؛ به تاشکند سفر کند و در آن جا درس روان شناسی دهد؛ به خارکوف در اوکرائین سفر کند و در آن جا مرکزی برای روان شناسی رشد ایجاد کند؛ آثار پیاژه را بخواند ؛ درباره مسافرت علمی به اسیای مرکزی با کافکا به بحث بنشیند؛ بر کتاب فروید مقدمه بنویسد؛ با مایاکوفسکی شاعر، ایزنشتاین فیلم ساز و کارگردان و استانیسلاوسکی کارگردان از نزدیک آشنا باشد و در اواخر عمر خود تحصیل در دانشکده پزشکی را آغاز کند باید توانایی های بسیار بالایی داشته باشد و برخوردار از قابلیت های مختلفی و چنان که لوریا گفته است باید توانایی های نابغه باشد و چنان که تولمین گفته باید موتسارت روان شناسی باشد.
روان شناسی که دیر در جهان مشهور شد.
سرنوشت کتاب های ویگوتسکی بعد از مرگش پر ماجرا و تامل برانگیز است. استالین که در سال های آخر عمر ویگوتسکی به حکومت رسیده بود باعث شد از 1936 تا 1956 کتاب هایش ممنوع شوند. این ممنوعیت باعث تاخیر در انتقال اندیشه های ویگوتسکی به غرب شد. در 1962 یورگنیا هانفمان و گرترود واکار کتاب اندیشه و زبان او را ترجمه کردند و ویگوتسکی از این مسیر با زبان انگلیسی به غرب معرفی شد در دهه 70 توجه به کارهای ویگوتسکی شتاب فزاینده ای گرفت. جروم برونر، استاد دانشگاه هاروارد، بر کتاب اندیشه و زبان مقدمه نوشت و در آثارش ویگوتسکی را معرفی کرد.
میکل کول و مالتزمن مجله روان شناسی شوروی را منتشر کردند. جمیز ورچ به جنبه های نشانه شناختی نظریه ویگوتسکی توجه کرد و در دهه 90 جنبه های دیگر دانش و ویگوتسکی در غرب مورد بررسی قرار گرفت.
در ایران دکتر حبیب الله قاسم زاده با ترجمه اثار روان شناسان شوروی به طور عام و ویگوتسکی نوشته الکس کوزولین اشاره کرد.
زندگی تحصیلی و علمی ویگوتسکی در یک نگاه
کاشف ریشه های خودآگاهی
ویگوتسکی دوره مقدماتی و دبستان را نگذراند، بلکه سال ها زیر نظر معلمان خصوصی علم آموخت و تنها دوره پایانی دبیرستان را به تحصیلات رسمی پرداخت. تا قبل از 18 سالگی اش دیگر علامه ای شده بود . در این زمان مقاله ای ارزش مند و تاثیرگذار درباره نمایش نامه هملت اثر شکسپیر نوشت. به فلسفه تاریخ علاقمند شد.
گر چه خود ویگوتسکی به علوم انسانی و اجتماعی می پرداخت ، به اصرار والدینش در دانشکده پزشکی دانشگاه مسکو ثبت نام کرد. از آن جا که دبیرستان را با مدال طلا به پایان رسانده بود، می توانست مستقیماً وارد دانشکده پزشکی شود اما سهمیه سه نفر یهودیان را تنها قرعه تعیین می کرد نه شایستگی علمی. از اقبال بلند علم و روان شناسی، قرعه به نام او افتاد. شاید مطالعات بعدی او درباره نقش قرعه کشی در شکل گیری رفتار فردی از همین موضوع ریشه گرفته باشد.
در دروه اقامتش در مسکو، از 1913 تا 1917 مطالعات عمیقی در رشته های مختلف کرد. در اولین نیم سال تحصیلی اش در دانشگاه مسکو، خود از دانشکده پزشکی به دانشکده حقوق منتقل کرد تا بیشتر در علوم انسانی مطالعه کند اما از دانشکده ناراضی بود، چون استادان ورزیده اش به عنوان اعتراض به سرکوبگری های حکومت تزاری استعفا کرده و در دانشگاه خصوصی شایناوسکی تدریس می کردند. در نتیجه ، ویگوتسکی در هر دو دانشگاه تحصیل می کرد.
در دهه اول قرن بیستم، مسکو جایگاه اندیشمندان جوان و اندیشه های نو بود و ویگوتسکی تمام تحولات هنری، ادبی و علمی ان زمان را دنبال می کرد. در این میان توجه اصلی اش بر تئاتر بود و در این مسیر بود که با استانیلاوسکی آشنا شد و از یادداشت های او در کتابش، اندیشه و زبان استفاده کرد.
ویگوتسکی در مقام منتقد ادبی پر شور به «انقلاب ساخت گرایی» زبان شناسان و نظریه پردازان ادبی علاقه مند شد و آثاری در زمینه روان شناسی هنر و روان شناسی زبان خلق کرد.
عشقی عمیق به شعر کهن و شعر نو داشت و تردیدی در آوردن تصویرهای شعری در آثار روان شناختی اش نمی کرد. در نتیجه، علاقه شدیدی به بررسی درد و عذابی پیدا کرد که انسان وقتی که فکری به ذهنش خطور می کند اما زبانش از بیان آن عاجز می ماند چنین رنجی را تحمل می کند.
فلسفه از جمله علایق او بود. شاید به تشویق خواهرش که پایان نامه اش را درباره اسپینوزا نوشته بود به این فیلسوف متمایل شد. تمام آثارش نشانه هایی از آشنایی او با فیلسوفان بزرگ جهان در خود دارد.
بعد از فارغ التحصیلی از دانشگاه مسکو به کومگل، محل زندگی پدر و مادرش رفت. انجا بود که انقلاب اکتبر 1917 روسیه در گرفت. سال های اقامتش در گومل، 1918 تا 1924 ، دوران شکوفایی اندیشه های روان شناختی اش بود.اما به سل مبتلا شد و در این زمان تهیه آذوقه مشکل بود. ابتدا معلم ادبیات یک مدرسه بود که قانعش نمی کرد. به زودی به دانشکده تربیت معلم راه یافت. در این جا بود که اولین سخنرانی اش درباره روان شناسی را ایراد کرد و با مشکل آموزش معلولان جسمی روبه رو شد.
مطالعات عمیقی در این دوره ، در اولین طرح پژوهشی اش به نام روان شناسی هنر متجلی شد و آن را در سال 1925 به عنوان پایان نامه دکترایش به موسسه روان شناسی مسکو ارائه کرد. این کتاب در 1965 به روسی و 1971 به انگلیسی منتشر شد.
عنوان های کتاب ها و مقالات ویگوتسکی نشان می دهد که روان شناسی به نظر او روشی است برای کشف ریشه های صورت های برتر خودآگاهی و زندگی عاطفی انسان و نه صرفاً کشف اعمال رفتاری ابتدایی او. فرهنگ و خودآگاهی برای ویگوتسکی موضوع اصلی و واقعی پژوهش های روان شناختی بود.
ویگوتسکی از سال 1924 با یک سخنرانی در دومین کنگره روان شناسی عصب شناسی در لنیگراد اقتدارش را در این حوزه آغاز کرد.
حسن هاشمی میناباد
