توصیه ها و تعالیم اسلام در این موضوع نگاه ابتدایی متعارض به نظر می رسند: از یک سو بر مردم آمیزی ، الفت، اخوت و محبت با دیگران، رعایت حقوق و آداب معاشرت و مجالست با مردم مانند سلام، فروتنی، خیرخواهی، رفع نیاز آنان، سر زدن و زیارت ، عیادت، تشیع جنازه و .... و برهمراهی با جمعه و جماعات تاکید می شود . و نیز از رهبانیت و گوشه گیری و عزلت نشینی منع می گردد، اما از دیگر سو به آیاتی هم چون داستان ابراهیم (ع) و اصحاب کهف و نیز روایات بسیار بر می خوریم که عزلت و دوری از مردم را فضیلت ، عبادت، موجب سلامت، نشانه عقل و شایستگی و ... می داند و به آن توصیه می کند.
در جمع بندی این دو دسته و ارائه الگوی عملی می توانیم به اصول زیر اشاره کنیم:
1. تنهایی به مفهوم روان شناختی آن عبارت است از زندگی بدون رابطه نزدیک توأم با این احساس که مقدار و کیفیت روابط مورد آرزوی شخص، بالاتر از مقدار و کیفیت روابط فعلی باشد. بنابراین عنصر «احساس» در این جا،جایگاه اساسی دارد و به صرف تنها بودن و عزلت گزیدن اختیاری بدون وجود مسائلی چون احساس مورد توجه نبودن ، نداشتن مشابهت با دیگران، بی اعتمادی به دیگران و داشتن عواطف منفی، از قبیل افسردگی، غم، اضطراب و نارضایتی، «تنهایی» صدق نمی کند. ا این رو آنچه مذموم و نابهنجار محسوب می شود حالت روان شناختی تنهایی است.
2. به طور کلی ترجیح و انتخاب عزلت یا مردم آمیزی بستگی به عوامل متعددی از جمله خود شخص و حالات وی، هم نشین او و خصوصیات شخصیتی و اخلاقی اش ، انگیزه های شخصی برای انتخاب هر کدام و مقایسه منافع و زیان هایی که در این رابطه به دست می آورد . بنابراین در این باره قانونی کلی نمی توان ارائه کرد.
3. با توجه به فواید بسیاری که در مردم آمیزی و ارتباط با دیگران وجود دارد، مانند اموزش و فراگیری دانش ها، تربیت و ادب آموزی از دیگران، بهره بردن از مشاغل و تجارب دیگران و .. در سنین نوجوانی و جوانی (تا حدود چهل سالگی به طور تقریبی) که دوران یادگیری و آموزش مهارت ها، دانش ها، تحکیم باورها و نگرش ها و درون سازی اخلاقیات است، الگوی اصلی همان مردم آمیزی و دوستی و ارتباط با دیگران است تا زمینه های استفاده فراهم شود.
4. بخشی از آیات و روایات توصیه کننده بر عزلت و کناره گیری از مردم، ناظر به دوری از کافران و مشرکان، بدکاران، افراد ناشایست و کسانی است که ارزش های الهی را به تمسخر و استهزا می گیرند. و البته در صورتی که بتوانیم بر آنان اثرگذرا باشیم، ارتباط و هم نشینی با آنان ترجیح دارد، چنان که رسالت اصلی انبیا الهی همین بوده است. نکته دیگر آن که دوری و دستور کناره گیری از گروه های سه گانه فوق، در مورد رابطه دوستی و محبت است، اما ایجاد روابط موقتی براساس ادب و احترام و رعایت عدالت طرفینی با کسانی که با ما سر جنگ ندارند، پذیرفته است.
5. بخش دیگری از آموزه های دال بر گوشه نشینی، در حقیقت تاکید بر استفاده بهینه از مجموعه سرمایه های وجودی انسان در جهت نیل به مراتب کمال و سعادت است. یعنی بخشی از اوقات انسان به عبادت و مناجات الهی و انس با محبوب، تفکر و تذکر و تنبه قلبی، مراقبه و محاسبه نفسانی و بهسازی رابطه خود با خدا اختصاص دارد، که این نیز تنهایی نیست، بلکه اشتغال به جاذبه و رابطه انسان و خداست . (رابطه ای دوستانه بر اساس انس، محبت، شوق و اشتیاق).
6. بخش دیگری از مضامین روایات، ویژه دال بر زمان ها و موقعیت های خاصی است که اجتناب از آلودگی ها و گناهان و خلاصی از فتنه ها و بحران های اجتماعی به سادگی امکان پذیر نیست. در این صورت ، برای کسانی که تنها راه سلامت خود را دوری از این مهالک و مفاسد می بینند، آمیزش با مردم و حضور در اجتماع امری نامطلوب خواهد بود.
7. الفت و محبت و دوستی با افراد شایسته و انسان های با ایمان و به طور کلی دوستی در راه خدا و برای خدا، قانون کلی و عمومی است و در هر شرایطی بر عزلت و تنهایی ترجیح دارد؛ بلکه وظیفه ای الهی و دینی محسوب می شود.
8. برای کسانی که مراحلی از علم و عمل را طی کرده اند و به مراتب شایسته ای از کمال و معرفت نایل شده اند و در آموزه های دینی «عالم ربانی» نامیده می شوند، مسئولیت ویژه ای هست که باید به میان مردم روند و با تحمل مشکلات و صبر بر آزار و سختی ها به هدایت و راهنمایی آنان بپردازند و این مهم بدون رابطه دوستانه و محبت آمیز ممکن نمی شود. این گونه رابطه و مردم آمیزی نیز بر کناره گیری و شانه خالی کردن از زیر بار مسئولیت، ترجیح و برتری دارد. (البته منوط به تحقق شایستگی های لازم در مربیان و هادیان است).
منبع : کتاب روان شناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی ، انتشارات موسسه پژوهشی حوزه و دانشگاه
گردآوری مرکز مشاوره پژوهشی آموزشی درمانی آرامیس
