برای مرور تاریخچه سربازگیری باید آن را بر مبنای «بنیچه» که چندان قدمت طولانی هم ندارد، آغاز کرد. لغت بنیچه از کلمه «بُن» به معنی اصل و ریشه مشتق شده ، اما بهتر آن است که آن را برگرفته از کلمه «بنه» به معنی جفت بدانیم که واحد تقسیم مالیات در دهات هست، زیرا بنه یا جفت، اصطلاحی کشاورزی و به مقدار زمینی اطلاق می شود که با یک جفت گاو می توان آن را شخم زد و چون تقسیم بندی در دهات برمبنای گاو و زمین (بنه) بوده است، میزان نوع مالیات را بر آن استوار نموده و به سبب اینکه مبنای سرباز گیری قاعده ثابت و مشخصی داشته باشد، از این شیوه استفاده شد. بدین ترتیب مقرر شد هر ده به تناسب و تعداد بنه و جفت دایر خود که بر همان اساس مالیات می پرداخت، تعدادی هم سراباز بدهد و در این مورد تعیین گردد که از هر 10 نفر اهل یکی به خدمت سربازی برود، زیرا در آن زمان یک میلیون نفر مرد قابل خدمت سربازی برود، زیرا در آن زمان یک میلیون نفر مرد قابل خدمت سربازی وجود داشت. البته سرباز خود ترجیحاً باید دارای ملک و حشم بود و در غیر این صورت ان چند نفر دیگر که به سربازی نمی رفتند می بایست میلغ صد تومان به طور سرشکن جمع آوری نموده و برای خرید ملک جهت ایجاد علاقه به سرباز تعیین شده، می دادند. این ملک و دارایی خریداری شده تا پایان خدمت نزد دولت در رهن می ماند تا مانع فرار سرباز شود و در صورت وارد آوردن ضرر و زیان به اسلحه و اموال دولتی، وثیقه ای در دست دولت باقی باشد. خدمت سربازی را نمی توانستند با پول معاوضه کنند و اگر سربازی حاضر و مایل به خدمت نبود، می توانست شخص دیگری را با پرداخت مبلغی به او، برگزیند و این مبلغ بستگی به رضایت دو طرف و طمع شخصی داشت که به خدمت می رفت، این روش تا آغاز سال 1300 ادامه داشت.
در سال 1304 شمسی به دنبال تصویب مجلس شورای ملی آن زمان، فرزندان ذکور خانواده های ایرانی چه در داخل و چه در خارج از کشور که به سن 21 سالگی پا می گذاشتند ، از سوی دولت به مدت دو سال به خدمت سربازی – آن زمان «خدمت نظام اجباری» نامیده می شد – فراخوانده شدند. جدی ترین حامی این قانون ، پهلوی اول بود که در آن زمان یک سالی می شد به سلطنت رسیده بود. قانون نظام اجباری ، گذشته از آنکه مخالفت مردم برخی شهرها را برانگیخت ، در اجرا نیز دچار تناقض ها و دوگانگی هایی شد. از سوی دیگر اداره نظام اجباری در همین سال با نظارت وزارت جنگ سامان یافت و «سرتیپ فرج الله آق اولی» به ریاست آن تعیین شد. احتمالاً مشغول بودن رضاخان و نظامیان در قضیه تغییر سلطنت ، فرصت اجرای فوری لایحه نظام اجباری را به آنها نداد و قانون اجباری در مهر سال بعد وارد مراحل اجرایی خود شد.
در 21 مهر 1305، دولت با انتشار اعلانیه ای خبر داد که 20 روز دیگر، قانون نظام اجباری به مرحله اجرا گذاشته خواهد شد . به دنبال ان ، نخستین کمیسیون نظام اجباری در تهران در محل تکیه دولت تشکیل شد و کار خود را آغاز و متولدان سال های 1284 و 1285 شمسی (20 و 21 ساله ها) را به خدمت احضار کرد. طبق آمار همان سال، 2800 نفر به فراخوانی کمیسیون مزبور پاسخ مثبت دادند و خود را به ان مجلس معرفی کردند که از میان آنان فقط 1486 نفر به خدمت سربازی اعزام شدند. میان تصویب و اجرای قانون نظام اجباری حدود 15 ماه فاصله افتاد . تصویب ان در خرداد 1304 بود و در 21 مهر 1305 هم دولت اعلام کرد از ماه بعد ، قانون یاد شده از 14 آبان به اجرا در می آید. برای افرادی که از این قانون سرباز زنند، مجازات هایی اعلام شد که ثبت نام اجباری و انجام خدمت نظام به مدت سه سال به جای دو سال مهم ترین آن بود. همچنین افرادی که از نظام اجباری معاف می شدند، موظف بودند گواهی های صادره را به ان کمیسیون ارائه دهند . ادراه نظام اجباری و در پی آن، اداره ثبت احوال (سجل احوال در آن زمان) که در اجرای این قانون بیشترین همکاری را باید با ان ادراه می داشت، در تهران و دیگر شهرها به راه افتاد.
اداره نظام اجباری در 15 خرداد 1307 به «اداره نظام وظیفه عمومی» تغییر نام یاقت و از این پس هر چند گاهی، تغییراتی در سازمان اداره و افزایش نواحی و حوزه ها روی می داد، به نحوی که در سال 1313 تعداد نواحی و حوزه های مستقل آن مطابق سازمان لشگرهای 17 گانه به 17 منطقه سربازی تبدیل شد. مناطق و نواحی نظام وظیفه تا سال 1314 از نظر تشکیلات و امور فنی تابع اداره مرکزی (اداره نظام وظیفه عمومی) بودند، ولی از آن تاریخ به بعد از نظر کادر سازمان جزء پادگان ها و از لحاظ کارهای فنی تابع اداره مرکزی باقی ماندند . در سال 1325 امور سرباز گیری از ارتش منتزع و به وزارت کشور واگذار شد، اما اجرای این قانون به علت اماده نبودن وزارت کشور تا مهر سال 1341 به تعویق افتاد و سرانجام در 29 اسفند 1343 امور نظام وظیفه به ژاندرمری کل کشور محول گردید و در سال بعد هم لایحه قانونی انتقال افسران و درجه داران و اموال نظام وظیفه به وزارت کشور (ژاندارمری کشور) به تصویب مجلس شورا و مجلس سنا رسید (30/10/1344) و از این تاریخ به بعد، اداره کل مرکزی به نام «اداره وظیفه عمومی» خوانده شد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ، با برخورداری از تجربیات گذشته و ملاحظه شرایط روز (دوران جنگ) آخرین قانون خدمت وظیفه عمومی مشتمل بر 67 ماده و 57 تبصره در جلسه روز یکشنبه 29 مهرماه 1363 در مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ 8/8/1363 به تایید شورای نگهبان رسید. سرانجام پس از 27 سال قانون اصلاح موادی از قانون خدمت عمومی با هدف توانمندسازی ، رشد و تعالی ، بالندگی و ارتقای منزلت اجتماعی ، خوشایند سازی و بهبود وضعیت خدمت سربازی در 22 ابان 90 به تصویب مجلس هشتم رسید و پس از تایید ان در شورای نگهبان در دوم آبان ، 20 روز بعد از سوی رئیس جمهور وقت ابلاغ شد. در حال حاضر ، خدمت وظیفه عمومی در ایران ، 30 سال است که شامل چهار دوره ضرورت، احتیاط، ذخیره اول و ذخیره دوم است که در زمان صلح تنها فرد ذکور ایرانی باید دوره دوساله ضرورت را که به تشخیص شورای عالی دفاع در صورت وجود مشمول مازاد می توان آن را تا 18 ماه کاهش داد، سپری کرد.
ماهنامه سپیده دانایی، شماره 80
